Hakem maçın son düdüğünü çalar, taraftarlar çoşkun ya da üzgün koltuklarından ayrılıp, çıkışa yönelirken, saha içindeki topçular ise o değişmez ritüele başlarlar: birbirini tebrik edip, el sıkıştıktan sonra formalarını değişirler...
Neredeyse her maç, asla aksatılmayan bu forma değiştirme ritüeli nasıl ortaya çıktı?
The Athletic'ten Rob Tanner bu "yazılı olmayan maç sonu kuralını" araştırmış, ben de ultras/Movement blog okurları için tercüme edeyim dedim...
Buyurun bakalım...
Tarihe kayıtlarına geçen ilk forma değişimi Fransa ile İngiltere arasında 1931'de oynanan müsabakada, Fransızlar tarihlerinde ilk defa İngilizleri yenince, hatıra olması için rakip formalarını isteyince gerçekleşmiş.
O tarihten sonra da her maç olmasa da özel anları ölümsüzleştirmek ve çoğunlukla milli maçlar sonrası futbolcular dayanışma, arkadaşlık ve bu güzel oyuna duyulan saygıdan dolayı forma değiştirmeye devam etmişler.
Lakin, Sir Alf Ramsey ve Alex Ferguson gibi hocalar kulüp renklerinin kutsallığından ve o forma için akıtılan kan ve terin değerinden dolayı oyuncularına maç bitiminde rakipleriyle forma değişimini yasaklamışlar.
Hocaların forma değiş tokuşu ile ilgili talebelerine gösterdiği tepkilerinden birini Martin O'Neill'in 1996 yılında malzeme sorumlusu olarak atadığı Leicester City çalışanı Paul McAndrew'den dinleyelim: "Forma değişimi ile ilgili hatırladığım ilk örnekler 97 ya da 98 yılında Martin dönemindeydi. Steve Walsh, Arsenal maçından sonra Dennis Bergkamp'ın formasını aldı. Maçı kaybetmiştik ve Steve soyunma odasına koridorunda formayı bana fırlatıp 'Patron bunu görmesin' dedi ama hoca görmüştü. Martin oyuncularla konuşmadan önce bana geldi ve kimin forması olduğunu sordu, Bergkamp cevabını verdim. Sonra soyunma odasına gidip, Bergkamp'a en yakın olduğu dakikanın bu formayı aldığı an olduğunu anlatıp, Steve'i kelimenin tam manasıyla paramparça etti."
Yıllar geçtikçe maç bitiminde oyuncuların rakipleriyle forma değişmesi o kadar yaygınlaştı ki, sadece maç sonu topçular üzerlerindeki formalarını rakiplerine vermekle yetinmiyor, devre arası da forma değişimi yapılırken, maç öncesi yapılan "rezervasyonla" soyunma odalarından da karşılıklı olarak hatıra formalar takas ediliyor. Premier Lig takımlarının malzeme sorumluları oluşturdukları WhatsApp grubundan maç öncesi birbirleriyle iletişime geçip, forma siparişi alıyorlar.
Devre arasında terden ıslanmış formayı yenisiyle değiştirmek ya da yırtılma veya yaralanıp formanın kanlanma ihtimaline karşılık her oyuncuya maçtan önce genellikle iki adet forma veriliyor. Eğer topçular isterse bu formaları arkadaşlarına ya da ailelerine hediye etmek için, yardım kuruluşuna bağışlamak ya da maçtan sonra değiştirmek için alabilirler ama her birinin parasını da ödemek zorundalar.
Çoğu futbolcu kendisine verilen bu formaları alıyor ama hayatında forma istediği tek kişinin Zinedine Zidane olduğunu söyleyen Messi gibi bazıları da değiş tokuşu pek sevmiyorlar. Messi forma değiş tokuşunu umursamadığını belirtiyor ama kendisine rakip oyuncular tarafından yapılan teklifleri de geri çevirmiyor ve sonuç olarak devasa bir forma kolleksiyonuna sahip. Belki, 2016 Uluslararası Şampiyonlar Kupası maçından sonra Leicester City'li Marc Albrighton'dan aldığı forma da Zidane'nın formasının yanında asılıdır. O maçta sadece Albrighton almadı Messi'nin formasını, Jamie Vardy ve bir kaç oyuncu için daha maç öncesi Messi forması ayarlandı.
Messi gibi efsaneler her zaman da bonkör olmuyor. Genellikle forma istemek görevi malzemecilerin olurken Atalanta-Juventus maçından sonra, Alman savunma oyuncusu Robin Gosens Ronaldo'dan forma istemek için herkesten önce kendisi yanaştı ünlü topçuya. "Maçın bitiş düdüğünden sonra forma için ona gittim ama Ronaldo kabul etmedi. " diye yazıyor otobiyografisinde Alman topçu. "Cristiano, formanı alabilir miyim? diye sordum ama o bana bile bakmadan cevapladı: Hayır!" "Fena halde utandım. Oradan uzaklaşırken, kendimi ezilmiş hissettim. Bilirsiniz, başınıza utanılacak bir durum gelir ve birinin görüp görmediğini öğrenmek için etrafa bakarsınız. Bu durumdaydım ve bunu gizlemeye çalıştım."
Ama Gosens en sonunda Ronaldo formasına kavuşur. Nasıl mı? Takım arkadaşı Hans Hateboer bir gün bir mağazadan Ronaldo forması satın alır ve takım arkadaşına Atalanta soyunma odasında hediye eder.
Sadece futbolcuların formaları talep görmüyor yeşil sahalarda, West Bromwich Albion'ın yardımcı antrenörü olan Sammy Lee'nin 2020-21 sezonunun son maçı bitiminde Marcelo Bielsa'yı yakalayıp, ceketini istediği de biliniyor. Daha önce küme düşmesi kesinleşen West Brom'un, Leeds'e de 3-1 kaybettiği maçın bitiş düdüğüyle Lee'nin bu isteği karşısında şaşıran Bielsa, önce ceplerini yoklar ve içerde değiş tokuş yapacağını işaret eder meslektaşına.
Bazen takas tek yönlü olurken, çoğu zaman da maçın anlam ve önemine binaen iki taraf da oldukça istekli oluyor. "Micky Adams bizim hocamızdı ve Premier Ligden düştüğümüz gün Manchester United ile oynuyorduk" diye hatırlıyor McAndrew. "Fransa milli takım kaptanı Laurent Blanc onlarda oynuyordu ve bizde de John Ashton adında genç bir oyuncu vardı. Maçtan sonra John, Blanc'tan formasını istedi, Blanc üstündekini çıkarıp verdi ve 'Şimdi sıra sende" dercesine John'a baktı. John utanarak 'Ne, benim formamı mı istiyorsun?' diye sorunca Blanc 'Tabii ki' cevabını verdi. Laurent Blanc'ın evinde John Ashton'ın formasının olması fikri beni sevindiriyor."
Bazı futbolcular aynı formaları sezon boyunca elinde tutarlar. Leicester'lı Youri Tielemans çok nadir forma değiştirmekte, çoğunlukla kendisine verilen formaları geri çevirirken, takıma kiralık gelen bir genç oyuncu forma ücretini duyana kadar formaları kendisine alıyormuş, sonra geri vermeye başlamış.
Premier Ligde forma giyen oyuncuların bazıları forma değiş tokuşunu çok önemsemeseler de eğer daha alt ligden bir takımla maça çıkarlarsa ya da yurt dışında oynarlarsa, forma istekleri çok fazla olmakta ve bu talepleri geri çevirmek de pek karşılaşılan bir durum olmamakta.
Leicester, bir vakit FA Cup için daha alt ligden bir takımla karşılaşmaya deplasmana gittiğinde forma talepleri o kadar aşırı olmuş ki, rakip takımın hocası formaları kendisi almış ve maç bitimi takımın en iyi performans gösteren topçusundan başlayarak hatıra formaları oyuncularına vermiş. Maçın adamı, istediği formaya sahip olabilmiş böylece. Hocanın bunu yapma nedenlerinden biri de yedeklerin maçın bitimiyle birlikte sahaya koşup, popüler oyuncuların etrafında forma isteme sırasına girme görüntüsünü engellemekmiş.
"Hereford United ile deplasmanda oynadığımız bir FA Cup maçını hatırlıyorum" diyor McAndrew "Maç 0-0 bitti ve turu geçecek takım tekrar maçına kaldı. Maç sonu tüm formalar gitmişti. İkinci maçta onları yendik ve karşılaşma sonunda yine kapımız çalındı. Tekrar forma istiyorlardı. O yıllarda forma bulmak zordu, kendi forma üreticimiz Fox Leisure vardı ama onlardan da yeni forma almak zordu. Forma üreticileri yeni formaları stada maç günü getireceklerini söylerlerdi ve saat 12 olmuş ama benim elimde forma yoktu! Formaları getiren elemanı gördüğümde duyduğum rahatlama inanılmazdı."
Alt lig takımlarının forma istekleri o kadar fazla ki, Premier Lig takımları sezon öncesi hazırlık maçlarında giydikleri formalara futbolcu ismi yazmıyorlar uzun zamandır.
Forma takası genellikle malzeme sorumluları tarafından yapılıyor ama futbolcular rakip takımdan birini önceden tanıyorsa, eski takım ya da milli takım arkadaşıysa maç sonunda ya sahaya çıkış tünelinde ya da soyunma odasında bireysel de takas işini gerçekleştirebiliyorlar.
2014 yılı Liverpool-Real Madrid Şampiyonlar Ligi maçının devre arasında, Liverpool 3-0 mağlupken Balotelli ve Pepe forma değiştirmiş, ikinci yarı başlarken Brendon Rodgers Balotelli'yi çıkarıp, Lallana'yı oyuna alır ama maçtan sonra Rodgers bunun taktiksel bir değişik olduğunu, forma değişimine tepki olmadığını söyler."Forma değişme olayını sizden duydum, ama böyle bir durum varsa ben bundan hoşlanmam. Bu tip olayların başka ligler ve başka ülkelerde olduğunu görüyorum ama burada kesinlikle olmaz ve olmamalı. Geçen yıl burada bir topçuyla sorun yaşadım ve eğer bu da bir sorun olacaksa, bununla da uğraşırım." diye açıklamalarda bulunmuş Liverpool hocası maçtan sonra.
Eski Arsenalli Andre Santos'un da 2012 kasımında takımının Manchester United'a 2-1 kaybettiği maçın devre arasında eski takım arkadaşı Robin van Persie ile forma değişmesi oldukça konuşulmuş ve eleştirilmişti.
Maradona'nın Tanrının Eli adını verdiği golle Arjantin'in İngitere'yi Dünya Kupasından saf dışı ettiği maçtan sonra İngiliz oyuncular için rakipten forma istemek pek hoş olmasa da, o gün Maradona'nın formasını alan Steve Hodge geçen aylarda bu formayı 7 milyon sterlinden daha yüksek bir fiyata açık arttırmada sattı.
Bazen formalar değiştikten sonra geri de istenebiliyor. Leeds'in efsanevi kanat oyuncusu Eddie Gray, 1970 FA Cup finalini Chelsea'ye 2-1 kaybettikten sonra David Webb'in formasını almış. Sonraki yıllarda kulüp tarihinin ilk FA Cup'ı olduğu için, Londra kulübü Gray'e ulaşmış ve ondan Webb'in formasını Stamford Bridge'deki kulüp müzesine koymak için kendilerine satmasını istemiş.
"Forma biriktirme pek bana göre değil ama gelecekte bunların ne kadar değerli olacaklarını düşünürsek, her maç sonrası takas yaparız." diye açıklamış görüşlerini Eddie Gray. "Bu forma benim için çok önemli değildi ama Chelsea David'in formasını müze için isteyince, sorun etmedim. Steve Hodge gibi bir şey yapmadım. Ama onun için de mutluyum, Maradona'nın formasına sahip ve ona iyi şanslar diliyorum."
İngiltere'nin Almanya karşısındaki meşhur 5-1lik galibiyeti sonrası yaptığı hatrickin ve takımının farklı galibiyetinin rakip üzerindeki etkisini görmek için Michael Owen forma değiştirmek için Almanya soyunma odasına girmiş ve Jorge Bohme'den giyilmemiş bir forma almış. Owen'ın bu takasından 21 yıl sonra İngiltere ile Almanya'nın 1-1 sonuçlanan Uluslar Ligi maçı bitimi kameralar Antonio Rudiger'i Harry Kane'den forma isterken yakaladı.
Euro 96'da da Wembley'de unutulmaz bir forma takası gerçekleşti. İngiltere-İskoçya maçının devre arasında oyuncular soyunma odalarına doğru yürürken, Paul Gascoigne formasını çıkarıp daha önce kızının büyük bir Gascoigne hayranı olduğunu açıklayan Rangers'tan takım arkadaşı İskoçyalı Stuart McCall'a uzattı. "Formayı bana verdi ve bu kızın için hediye dedi. Çok cömert ve düşünceli biriydi" diye açıklamış görüşlerini McCall.
Diğer takımların formaların biriktirenler için bu formalar çok önemli, kariyerlerinin önemli anılarını hatırlıyorlar onlara baktıkça. Eski Leicester'lı savunma oyuncusu Christian Fuchs'un da New York'taki evinde Avusturya, Bochum, Schalke ve Leicester günlerinden Raul, Rooney ve diğer takım arkadaşlarından 200den fazla forma var. Ama onun için en önemlileri kendi kariyerinden mihenk taşı olan maçlar ve sezonlara ait olanlar, özellikle 2016'daki Premier Lig şampiyonluğu gibi.
Leicester City'nin formaları takımın 2015-16 sezonunda şampiyonluğa koşarken ve sonrasında rakipler için çok arzu edilir olmuştu.
Forma değişimi bugünlerde öyle bir hal aldı ki Leicester gibi takımlar 1990'larda hem as takım hem de rezerv takım için sezonu 100 formayla kapatırken, şimdi 1200den fazla forma kullanıyorlar bir sezonda. McAndrew bugünlerde formasız kalmadığını belirtiyor ama 2015-16 sezonunda forma yetistirmkte çok zorlandığını da belirtmeden geçmiyor. "Bazı maçlarda mavi formaları saklamak için zorunlu olmadığımız halde deplasman formalarını giyiyorduk. Hiç başıma gelmese de elinde forma kalmadığında, bazen kulüp mağazasından istemek zorundasındır. Ama o sene onlar da yılbaşında tüm formaları satmışlardı."
"Çocuklar bana forma konusunda yardımcı oldu. Ama, iç sahada şampiyonluğu kutladığımız Everton maçında 2016-17 sezonu giyilecek yeni formaları giymeseydik, çok zorlanacağımı biliyordum, çünkü biri formasını yırtsa ya da kanlasaydı, çok sıkıntı olacaktı. Sadece bir set forma vardı ve onu da seremonide giyecektik. Yeni forma benim için kurtarıcı oldu."
Covid-19 protokolleri forma değiş tokuş kültürüne sekte vursa da, bugünlerde eski kültür tekrar geri gelmekte.
